Entangled Polish-Ukrainian Studies. Part 1.

What new perspectives for research on Central and Eastern Europe could be opened up by entangled
Polish-Ukrainian studies?

Entangled histories as a way to view the pasts of Poland and Ukraine 
Prof. John Connelly, University of California, Berkeley

Entangled histories are histories that cannot be thought of separately from each other, and that, it seems, is the proper way to view the pasts of Poland and Ukraine. Those hoping to understand these two societies over time cannot consider either apart from the other. But that sort of comprehension has been lacking in books on the region, including my own.  We modern historians have tended to treat Poland as belonging to a realm once called the “Soviet Bloc,” while Ukraine was consigned to “Soviet space.”

Yet colleagues working on earlier periods possessed a more profound view, and were never insensitive to a deep history of interrelations, whether in Habsburg Galicia, or further back, when Ukrainian lands figured into the Polish Lithuanian commonwealth. The two emerging peoples were as entangled as any in the vast region between German and Russian space.

But it’s the recent thirty years – especially the last decade – that make the force of this profound historical legacy not only evident but also compelling. Despite significant western aid for Ukraine’s independence struggles, no European country has outdone Poland in basic humanitarian sympathy as well as deeper historical understanding. The two nations belong to a community of fate, one in which peoples are accustomed to particularly challenging struggles for freedom.

At a basic level historians might investigate more deeply those common challenges: what forces have conspired to advance or slow democracy in eastern Poland and Western Ukraine, extending deeply into the nineteenth century? Both societies produced broad based democratic movements, from liberal minded social democracy and peasant parties, to more nationalist forces. In both cases outright fascists remained a small minority.

From 1939 these two vibrant political landscapes were submerged into would-be racist and radical egalitarian utopias, which destroyed and leveled complexity, going far, however, from making these societies homogenous. What special ideas of freedom and shared rights have emerged among Poles and Ukrainians, peoples as victimized by continental empires, over a longer period, as any others?  Perhaps experiencing every imaginable variant of unfreedom has led Ukrainians and Poles to a particular appreciation of freedom as such.

A narrative of freedom struggles transcending boundaries is well established for Poland, in the tradition of „za naszą i waszą wolność“, but it exists in strength in Ukraine, unfolding before our eyes. Each day for the last decade Ukraine’s freedom fighters bear sacrifices for a western community of values – precisely along the points where it is most imperiled. 

Historical curiosity for episodes in this joint struggle brings much of Europe into one frame. Ultimately these two nations at Europe’s center display the inseparability not just of many small peoples asserting independence between the historic German and Russian empires, but also the inseparable entanglements of those two empires themselves.

Fresh insights into Central and Eastern European studies
Dr. hab. Alicja Nowak, Department of Polish-Ukrainian Studies at Jagiellonian University in Kraków

The Polish-Ukrainian Studies perspective in Central and Eastern Europe provides a multifaceted view of the region, essential for comprehending the interconnected challenges and shared aspirations shaping this part of Europe today. The combined research approach of Polish-Ukrainian studies brings fresh insights into Central and Eastern European studies by offering a deeper understanding of shared histories, cultural interconnections, and contemporary socio-political dynamics.

By studying the ways Poland and Ukraine navigate issues such as democratization, and EU integration, nationalism, researchers can gain a clearer picture of the social and political transformations occurring in post-communist and post-Soviet states. This comparative perspective reveals the distinct paths taken by countries in the region to shape their own trajectories and adapt to modern challenges, emphasizing their active roles in these processes.

Das klassische Beispiel einer Verflechtung
Prof. em. Dr. Frank Golczewski, Universität Hamburg

Die Geschichte Polens und der Ukraine ist ein klassisches Beispiel einer Verflechtung. Dazu gehört das zeitweise, oft nur für einen Teil des Siedlungsgebiets zutreffende (keineswegs immer harmonische) Zusammenleben in einem Staat. Die Verflechtung führte zu einer gegenseitigen Übernahme kultureller Phänomene – und prägte so das kulturelle und gesellschaftliche Leben beider Beteiligter, auch wenn Vertreter der beiden Kulturen sich vom 19. Jahrhundert an für „einzigartig“ hielten. Anders als Putin dies in seinem Aufsatz “Zur historischen Einheit von Russen und Ukrainern”über die „Einheit von Russen und Ukrainern“ interpretierte war das Verhältnis von Polen und Ukrainern nur teilweise eine „feindliche Übernahme“, es war vielmehr der klassische Weg, wie Völker sich historisch herauskristallisieren. Dies polnisch-ukrainisch transnational zu erforschen kommt dem historischen Prozess näher als eine mononational operierende Forschung oder eine Diffamierung interkultureller Austauschprozesse.

Ungeachtet dieser Verflechtung ist die Geschichte der beiden Völker von blutigsten Auseinandersetzungen durchsetzt (1648, 1918, 1943, 1946/47), deren Erforschung trotz einiger Ansätze („Trudne pytania“) eher eine verbreitete Empathielosigkeit in Bezug auf die jeweilige Gegenseite und andere Beteiligte (wie etwa die Juden) offenbarte. Auch eine Romantisierung des Verhältnisses (Sienkiewicz, ukrainische Kosaken-Folklore) war dabei nicht besonders hilfreich.Man kann daher nur hoffen, dass ein neuer Ansatz hier eine für beide Seiten akzeptable realistische Sicht auf Licht und Schatten der entangled history fördert.

Inicjatywy naukowe dla stworzenia atmosfery dialogu
Dr. Igor Kąkolewski, Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie (Center for Historical Research Berlin of the Polish Academy of Sciences)

Od momentu wybuchu pełnoskalowej wojny w Ukrainie, spowodowanej agresją rosyjską w lutym 2022 roku, obserwujemy rozmaite inicjatywy naukowe, które są implementowane min. w postaci konferencji lub kongresów. Do jednej z pierwszych większych konferencji w Polsce poświęconych tematyce ukraińskiej pt. „Historians Facing New Challenges in the Context of the Russian War Against Ukraine” z udziałem kilkudziesięciu naukowców z Ukrainy doszło już w październiku 2022 roku w Lublinie na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej. Inicjatorami tej konferencji były instytucje polskie, m.in. prowadzone przeze mnie Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie (CBH PAN) oraz Instytut Historii Litwy w Wilnie, a jej pomysłodawcą był prof. Alvydas Nikžentaitis. Wsparcia dostarczył też Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie i zaangażowany w dialog z Ukrainą ówczesny dyrektor tej instytucji prof. Miloš Řezník. Ta kooperacja polsko-litewsko-niemiecka zapoczątkowała działania, których efektem w kolejnych latach stały się coroczne kongresy z udziałem koleżanek i kolegów z Ukrainy, Litwy i przedstawicieli demokratycznej Białorusi. Pierwszy odbył się w ubiegłym roku w Wilnie, ostatni zaś zorganizowany we wrześniu tego roku w Warszawie przez Studium Europy Wschodniej pod wymownym tytułem „The Commonwealth of Four Nations”. Co warto podkreślić od początku aktywnym partnerem obu kongresów wraz z CBH PAN było Viadrina Center of Polish and Ukrainian Studies oraz jej współprowadzący dyrektor prof. Andrij Portnov.

To co charakterystyczne dla tego typu wydarzeń, to możliwość stworzenia przyjaznej przestrzeni do dialogu na temat wspólnego dziedzictwa krajów „wspólnoty czterech narodów”, nie unikając przy tym trudnych zagadnień dotyczących np. relacji polsko-ukraińskich, czy polsko-litewskich. Myślę, że dialog, w którym uczestniczą historycy z Polski, Ukrainy, Litwy oraz, co bardzo ważne, demokratycznych środowisk Białorusi jest nową jakością, która wynika z sytuacji spowodowanej wybuchem wojny w Ukrainie. Jednak przestrzeń tego dialogu dynamicznie poszerza się. Dobrym tego przykładem jest ostatnio zorganizowana w Warszawie przez Instytut Pileckiego, przy dużym zaangażowaniu m.in. CBH PAN w Berlinie, konferencja „The Future of Central and East European Studies in the Light of Russia’s War of Aggression Against Ukraine”, do udziału której zaproszeni zostali historycy również ze Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii. Jest nowa jakość w dialogu w naszym środowisku akademickim. Zaproszenie do debaty wybitnych historyków amerykańskich, jak prof. Marka Kramera z Uniwersytetu Harvarda czy prof. Igora Lukes’a z Uniwersytetu w Bostonie, to postawienie pytania: – W jaki sposób studia nad historią Ukrainy, czy szerzej nad  Europą Środkowo-Wschodnią, mogą być atrakcyjne dla szerszej publiczności, nie tylko w europejskim, lecz także transatlantyckim wymiarze. Jedną z najważniejszych konkluzji tej konferencji była konstatacja, że tradycyjne studia nad Rosją dominują wciąż w świecie zachodnim, zarówno amerykańskim jak i  zachodnioeuropejskim, blokując rozwój studiów nad Ukrainą, ale również całym regionem Europy Środkowo-Wschodniej. Zmiana tego jest najpilniejszym zadaniem w obecnej chwili. 

Nie tylko do zrozumienia Europy Środkowej i Wschodniej, ale do zrozumienia całej Europy
Prof. Dr. Bożena Choluj

Pytanie to jest źle postawione. To nie uwikłane studia polsko-ukraińskie mogą być szansą na nowe perspektywy badawcze na Europę Środkową i Wschodnią. Wręcz trudno zrozumieć, co to miałoby znaczyć. Raczej spleciona ze sobą, skomplikowana historia relacji polsko-ukraińskich stając się obiektem badawczym, może inspirować badaczy i badaczki do analiz konfliktów, zawłaszczeń, przyjaźni, wspólnych i sprzecznych interesów, a także procesów kształtowania się państwowości narodowych i tożsamości kulturowych. 

Rany zadane sobie nawzajem, szukanie dróg porozumienia, trudne do rozwiązania nieporozumienia, tragiczne losy wielu rodzin w różnych okresach historycznych, zbrodnie, starania, czasem nawet walka oprawa do własnej interpretacji przeszłości stanowią do dziś obszary domagające się naukowego namysłu nad tym, jak powinniśmy kształtować świat, w którym koegzystencja różnorodności i sprzeczności byłaby możliwa. Takie studia potrzebne są nie tylko do zrozumienia Europy Środkowej i Wschodniej, ale do zrozumienia całej Europy, także Zachodniej i wszystkich tych części świata, w których tego rodzaju problemy istniały, istnieją i istnieć nie przestaną. Ich analiza jest potrzebą czasu, a w badaniach polsko-ukraińskich można wypracować przydatne dla niej metody i instrumentarium łatwiej niż było to możliwe kiedykolwiek wcześniej.

---

---